Essad-paša Toptani bio je politički lider koji je igrao istaknutu, ali često remetilačku ulogu u albanskim političkim zbivanjima tokom ranih godina 20. veka. Poticao je iz bogate albanske porodice. Pridružio se pokretu Mladoturaka 1908. godine i postao poslanik za Albaniju u novom turskom parlamentu.
Kao najmoćniji među domaćim albanskim velikašima, dobio je komandu nad turskim trupama u Skadru tokom Prvog balkanskog rata, ali je grad predao Crnogorcima (1913). Zatim je postavljen za ministra unutrašnjih poslova i rata u prvoj suverenoj vladi Albanije pod knezom Vilijamom od Vida, gde je spletkario protiv vlasti s ciljem da sam postane vladar. Iako je Essad bio prinuđen da napusti zemlju kada su njegove namere otkrivene (maja 1914), njegov destabilizujući uticaj je doprineo konačnom padu kneza Vilijama u septembru.
Esad-paša Toptani rođen je 1863. godine u Tirani, u jednoj od najpoznatijih i najbogatijih albanskih begovskih zemljoposedničkih porodica. Njegov otac se zvao Salih-beg Toptani. Esad je imao i sestru koja se zvala Sadije koja je kasnije bila druga žena Džemal-paše Zogua i majka Zoga I od Albanije. Porodica Toptani je jedna od najstarijih albanskih feudalnih porodica i jedna od nekoliko koje su preuzele kontrolu nad delom teritorije Srpskog carstva cara Dušana posle smrti cara Dušana i raspada njegovog carstva 1355. godine. Karlo Topija (sin Andreje Topije koji je sin najstarijeg poznatog, mada ne i u istorijskim izvorima u potpunosti dokumentovanog, predstavnika ove porodice Tanuša Topije) i vanbračne ćerke napuljskog kralja Roberta I Anžujskog i vladao je delom današnje Albanije u periodu između 1359. i 1388. godine. Na vrhuncu njegove moći ova teritorija je obuhvatala Elbasan, Drač, Kroju, Petrelu i područje oko Skadra. Ipak, krajem 14. veka porodica Kastrioti je preuzela kontrolu nad najvećim delom priobalnog dela današnje Albanije.
Karijeru je započeo kao oficir Otomanske vojske u carskoj palati u Istanbulu, a zatim u otomanskoj policiji. Kao bogati zemljoposednik, veoma brzo se popeo na lestvici turske administrativne hijerarhije. Početkom 20. veka je imenovan za komandanta žandarmerije Janjinskog vilajeta. Smatra se da je ovu poziciju zloupotrebljavao radi sticanja lične dobiti. U političkom životu je rano stekao reputaciju "beskrupuloznog oportuniste". Godine 1908 se pridružuje mladoturcima i postaje poslanik u skupštini Osmanskog carstva. Među Albancima je bio poznat kao "tiranin iz Tirane".
Do balkanskih ratova bio je u osmanskim vojnim i žandarmerijskim strukturama. Nakon komandovanja žandarmerijom u Janjini, bio je komandant garde sultana Abdula Hamida Drugog. Na tom mestu ga je zatekao mladoturski prevrat 1908. godine. Pridružio se mladoturskom pokretu i već 1909. postao poslanik u parlamentu, zastupajući Drač i njegovu okolinu.
U balkanskim ratovima, nakon misteriozne smrti dotadašnjeg komandanta Hasana Rize, od januara 1913. preuzeo je komandu nad posadom skadarske tvrđave koju su opsedale srpske i crnogorske vojne snage. Nakon nekoliko meseci opsade, aprila 1913. predao je garnizon srpskoj i crnogorskoj vojsci, prethodno izmoren glađu i bolestima.
Kako novostvorena albanska država nije bila konstituisana, zajedno sa svojim žandarmima i lojalnim plemenskim glavarima kontrolisao je najznačajnije delove severne i centralne Albanije. Okupio je oko sebe dosta muslimanskih begovskih porodica koje su strahovale da će usled mogućeg jačeg uticaja Zapada i zapadnih ideja izgubiti postojeće privilegije i formirao Republiku Centralnu Albaniju sa sedištem u Draču. Gradio je savezničke odnose sa Srbijom, primajući od nje znatna finansijska sredstva i očekujući određene teritorijalne kompenzacije.
Pod pritiskom zapadnih sila početkom 1914. priznao je vlast kneza Vilhelma Vida, a zauzvrat je dobio mesto ministra vojske i unutrašnjih poslova u prvoj međunarodno priznatoj albanskoj državi Kneževini Albaniji. Zbog podrške osmanskoj restauraciji u Albaniji uhapšen je po nalogu Austrougarske i proteran iz zemlje. Nakon što je u jesen 1914. Vilhelm Vid pobegao iz Albanije, Esad-paša krenuo je iz Francuske u Albaniju. Pre toga se u Nišu sastao s Nikolom Pašićem, s kojim je sklopio sporazum o savezu koji je podrazumevao stvaranje zajedničkih političkih i vojnih institucija, srpsku novčanu pomoć, izgradnju pruge do Drača, ali i mogućnost srpske vojne intervencije u Albaniji.
Vrativši se u Albaniju proglasio je novu državu koju je nazvao Albanski Islamski Emirat. Nakon ulaska Turske u Prvi svetski rat izgubio je podršku muslimanskog begovata. Tokom oružane pobune potisnut je i zatvoren u Draču. Spasila ga je srpska vojna intervencija u leto 1915. godine.
Esad-paša Toptani potpisao je u Tirani 28. juna 1915. tajni ugovor o uniji između Srbije i Albanije, kojim je bilo predviđeno formiranje zajedničke vojske, centralne banke dve zemlje, carinske uprave i zajedničkih diplomatskih predsedništava.
Tokom povlačenja srpske vojske preko Albanije krajem 1915. i početkom 1916. pružio je pomoć Srbima na prostoru koji su kontrolisale njegove vojne snage u obezbeđivanju povlačenja, davanju hrane gde je to bilo moguće i naredbom da lokalno stanovništvo prihvata srpsku monetu. Nakon austrougarske okupacije 1916. godine napustio je Albaniju. S odredom albanskih žandarma jedno vreme učestvovao je sa srpskom vojskom u bitkama na Solunskom frontu.
Uz pomoć srpske vlade podneo je 1919. na Mirovnoj konferenciji u Parizu memorandum o Albaniji, koji je bio u saglasnosti sa srpskim stavovima po pitanju rešenja Albanije.
Ubio ga je student Avni Rustemi u Parizu 1920. pred povratak u Albaniju, gde su ga očekivale pristalice koje su preuzele kontrolu nad većim delom Albanije. Sahranjen je na srpskom vojničkom groblju Tije u Parizu.
U Srbiji se Esad-Paša Toptani smatra tradicionalnim srpskim prijateljem. U Beogradu jedna ulica u opštini Voždovac nosi njegovo ime.
U Albaniji, Esad-Paša se smatra jednim od najvećih izdajnika sopstvenog naroda zbog saradnje sa Srbijom tokom okupacije Albanije. Iako je Tirana krajem 20. i početkom 21. veka grad u kojem je graditeljstvo i građevinska delatnost doživela procvat, kuća porodice Toptani koja se nalazi u centralnom delu Tirane je, iako formalno stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i pretvorena u muzej, zapuštena, obrasla korovom i ruinirana, a ulaz u utvrđenje u kojem se nalazi je onemogućen za posetioce.
Stil / Dr Aleksandar Životić / Wikipedia
· Reaguj
