Bilo je to 30. septembra 1520. godine kada je na vlast došao Sulejman I. Jedni su ga zvali Zakonodavcem, drugi su ga zvali Veličanstvenim, dok su se mnogi radovali govoreći:"Lav je umro, došlo nam je jagnje".
Ali Sulejman je bio sve samo ne jagnje.
Predvodio je trinaest vojnih pohoda, deset u Evropi i tri u Aziji, a u četrdeset šest godina njegove vladavine granice Carstva proširene su od Atlantskog do Indijskog okeana.
Ovo je njegova priča:
Igra prestola
Jedan od najvećih osvajača u osmanskoj istroji rođen je 1494. godine u Trapezuntu (današnji Trabzon), gradu na obali Crnog mora u kojem je njegov otac Selim bio namesnik. O poreklu Sulejmanove majke Hafse postoje nedoumice, ali prevladava mišljenje da je bila Tatarka s Krima, kći kana Mengeli Gireja. Sa sestrama, Hatidžom i Bejhan, dečak je imao vrlo prisan odnos.
Kao sedmogodišnjak, započeo je školovanje u palati Topkapi u Istanbulu, gde je učio istoriju, jezike, filozofiju, matematiku, osnove vojne strategije te borbene veštine poput mačevanja i streljaštva. Prema nekim svedočenjima, oduševljavao se likom i delom Aleksandra Makedonskog, govoreći kako će i sam postati “car Istoka i Zapada”. S nepunih šesnaest, na upravu je dobio sandžak Bolu, što je rasrdilo Selimova brata Ahmeda. Ovaj je, naime, smatrao da su otac i sin preblizu, što Selimu daje prednost u borbi za presto u odnosu na ostalu braću. Uspeo je isposlovati da mladog Sulejmana prebace u Kaffu, na Krim. To, međutim, nije sprečilo Selima da se odlučno razračuna s braćom, a na kraju i s ocem, te da iz borbi oko prestola iziđe kao pobednik.
Godine 1512. Selim stupa na presto (u istroji će ostati zapamćen kao Selim I. Okrutni), a Sulejman odlazi kao namesnik u pokrajinu Manisu. Upravo tamo prima vest o očevoj smrti. Kao što je to bio običaj, informacija o sultanovoj smrti držana je u tajnosti dok njegov naslednik nije stigao u prestonicu kako bi preuzeo vlast. Sulejman je zapamćen kao jedini osmanski vladar u zadnja dva i po veka koji je na tron stupio mirnim putem, bez sukoba s braćom. Ne zna se tačno šta se dogodilo s ostalim Selimovim sinovima, no pretpostavlja se da ih je okrutni otac likvidirao kako bi olakšao put odabranom nasledniku.
Ljudske glave nabodene na koplja
Kad je 1520. došao na čelo države, Sulejman se morao suočiti s nepoverenjem koje je vladalo u narodu. U poređenju s ocem, osvajačem koji je pokorio istočnu Anadoliju te stavio tačku na postojanje Mamelučkog sultanata u Egiptu te čovekom koji je lično davio neposlušne vezire, mladi sultan izgledoa je kao mlakonja. Nije, naime, bio ratničke prirode: voleo je filozofske rasprave i slikarstvo te pisao nežne stihove pod pesničkim pseudonimom Muhibi. “On je visok stasom, mršav, orlovskog nosa, zemljane boje kože, zdrav, prgav, potišten, više sklon dokolici nego poslu, pravoveran kao musliman i u svojim navikama nepokvaren. Međutim, njegov duh nema živosti, razboritosti ni kreposti koje bi odgovarale onolikom carstvu”, reči su kojima ga je opisao jedan mletački izaslanik. Bila je to, pokazat će se, pogrešna dijagnoza.
Mladi vladar ispravno je procenio da autoritet mora potvrditi na bojnom polju. Pokazao se promišljeno izdašnim u darivanju janjičara i dovoljno mudrim da kao velikog vezira zadrži starog Piri Mehmed-pašu, Selimova poverenika koji je bio odlično upućen u sve državne poslove i na koga se mogao u potpunosti osloniti. Pri izboru cilja za svoj prvi ratnički pohod, Sulejman se okreće onima koje su muslimanski vladari smatrali prirodnim neprijateljima – hrišćanima u Evropi.
Godine 1521. njegova moćna vojska zaputila se prema Evropi. Samo nekolicina sultanovih najodanijih suradnika znala je za konačni cilj – osvajanje beogradske tvrđave, koja je zatvarala put prema Ugarskoj i dalje prema Beču. Kopnenu vojsku, regrutiranu iz svih pokrajina Carstva, pratilo je četrdeset brodova, koji su preko Bosfora i Crnog mora uplovili u Dunav. Nakon velike borbe, osvojen je Šabac. Sultan je u tamošnju tvrđavu uveden kroz špalir glava poginulih vojnika, nabodenih na koplja. Nakon pada Zemuna, došao je red na Beograd. “Turci prelažahu reku Savu kao po suvom… Letjehu kao krilate zmije, paleći sve pred sobom”, zapisano je, dodajući da su osvajači bacali zapaljive bombe od smole i sumpora, te kopali podzemne kanale kako bi minirali bedeme. Grad je pao nakon tri nedelje, a janjičari su, uz zvuke zurli i opšte veselje, ušli u beogradsku tvrđavu. “Janjičari neumorno zabadahu britke sablje u grudi nevernih, te u dugoj borbi otpraviše u pakao mnoge od njih”, zapisao je sultanov hroničar.
Bio je to tek početak velikih osvajanja. Godinu dana kasnije, Sulejmanova vojska napada Rodos, ostrvo koji je, kao istureni bastion hrišćanske Evrope, Osmanlijama dugo bio trn u oku. Njegovim osvajanjem osigurana je turska hegemonija u istočnom Sredozemlju. Idući korak bilo je gušenje pobune u Egiptu, a godine 1526., nakon bitke na Mohačkom polju, Ugarska je nestala s političke scene kao nezavisna država. Tri godine kasnije, Sulejman poduzima veliki pohod na Beč. Čitav život sanjao je o osvajanju grada koji je nazivao “Zlatnom jabukom”. Tokom pohoda, Habzburgovcima je oduzet Budim, tadašnja prestonica Ugarske, i predan vazalnom vladaru Ivanu Zapolji. Zbog žestokog otpora Habzburgovaca, opsadi Beča ipak nije bio suđen uspeh. Sulejman je doživeo svoj prvi poraz.
Od robinje do carice
U prvim godinama vladavine, Sulejman je sa svojom konkubinom Mahidevran, Čerkeskinjom poznatom pod nadimkom Gulbahar odnosno “Prolećna ruža”, dobio tri sina i kćer. Kao pravi izdanak svoje loze, u kojoj je višeženstvo bilo u funkciji osiguravanja potomstva i opstanka dinastije a ne seksualnog uživanja, i on se prepuštao čarima najlepših devojaka u svom haremu. Ipak, činjenica da je s Mahidevran imao više potomaka, suprotno pravilu “jedna konkubina-jedan sin” koje je vekovima vladalo na osmanskom dvoru, svedoči da je još u ranoj mladosti odlučio slediti vlastiti put.
Kad se pobedonosno vraćao s beogradskog ratišta, Sulejman prima vest da je epidemija u prestolnici odnela živote njegovo troje dece. Preživeo je samo jedan sin, Mustafa, u to vreme šestogodišnji dečak. Vrativši se u Istambul, Sulejman zatiče Mahidevran neutešnu. I negde baš u to vreme, zapaža robinju sitne građe i jarko crvene kose, čiji je grleni smeh odjekivao haremskim odajama. Bila je to žena koja će odigrati presudnu ulogu u sultanovu životu, ali i u sudbini Osmanskog Carstva, ona koju će Istok nazivati Hurem a Zapad Rokselanom. Žena koja će prevaliti neverovatan put od robinje do carice.
Pravim imenom Aleksandra Lisovska, rođena je u tadašnjoj Poljskoj Litvaniji (Ruteniji), poznatoj i kao Crvena Rusija. Kćeri pravoslavnog svećenika bio je namenjen ugodan život, sve dok joj krimski Tatari nisu pobili porodicu a nju odveli na pijacu robova u Istanbul. Onde je, s nepunih petnaest, kupljena za carski harem. Savremenici svedoče da devojka nije bila naročito lepa, ali je sultanu u teškim trenucima nakon smrti dece godila njena zarazna vedrina, kao i ljubavničko umeće. Mahidevran je pala u zaborav, a nova miljenica dobila je ime Hurem, što znači “Vesela”. S njom će započeti nova epoha osmanske istorije, koju će stručnjaci nazvati “sultanatom žena”. Korak po korak, Hurem je gradila svoj položaj. U narednih deset godina, Sulejmanu će roditi petoricu sinova – Mehmeda, Selima, Abdulaha, Bajazida i Džihangira – te kćer Mihrimah.
Nakon što Mahidevran odlazi u Manisu, kao pratnja sinu Mustafi koji onde postaje namesnik, Hurem je isposlovala da se carski harem prebaci u Topkapi. Borbena, lukava, vešta u manipulisanju ljudima, umiljata kao jagnje i opasna kao vuk, radikalno je izmenila pravila igre na dvoru. Ona je prva majka jednog princa koja ne odlazi sa svojim sinom kada on biva postavljen za namesnika u provinciji – izborila se da ostane u prestonici, pored Sulejmana. To joj je pružilo mogućnost da sultanu bude ne samo oslonac nego i glavni savetodavac, kao i osoba od poverenja koja ga je izveštavala o svim značajnim događajima za vreme njegove odsutnosti s dvora. Nadalje, na sebe je preuzela deo državnih poslova, poput vođenja diplomatske prepiske u sultanovo ime (smatra se da je mir koji je vladao između Poljske i Osmanskog Carstva u Sulejmanovo vreme delom rezultat njene učestale korespondencije s poljskim kraljem Žigmundom I).
Nakon smrti sultanove majke, koja ju je prezirala, fatalna robinja postiže trijumfalan uspeh: protivno ustaljenim dinastičkim običajima, postaje zakonita Sulejmanova supruga.
"Ti si moje bogatstvo, moja mesečina, moj najiskreniji prijatelj, moje postojanje, moja jedina ljubav”, piše joj stihove zaljubljeni vladar. Obasipa je zlatom i dragim kamenjem, angažira slavnog arhitekta Sinana da podigne džamiju u prestolnici s njenim imenom… Ostali su bili drugačijeg mišljenja. Hurem je bila omražena, kako u haremu i carskoj palati, tako i među stanovništvom prestonice. Zamerali su joj prevelik uticaj na sultana, nazivali je vešticom koja ga je začarala ljubavnim napicima.
Moj brat, veliki vezir
Pored Hurem, još jedan bivši rob obeležiti će prve decenije Sulejmanove vladavine. Reč je o Ibrahim-paši, sinu siromašnog ribara s grčkog ostrva Parge, koji je u osmansku državu došao dankom u krvi. Kao dečak, izložen je na pijaci robova u Manisi, gde ga je kupila neka bogata udovica. Pružila mu je dom i vrhunsko obrazovanje: Ibrahim se upoznao s delima grčkih filozofa, arapskih astronoma, doktora i matematičara, svladao niz stranih jezika i postao vešt muzičar. Sulejman ga je upoznao kao mladić, kad se kao namesnik u Manisi oduševio njegovim virtuoznim sviranjem violine. Postali su bliski prijatelji.
Nakon Sulejmanova preuzimanja prestola, Ibrahim postaje carski sokolar, a potom i uzdanica u vojnim pohodima. Mladić se istaknuo u mnogim bitkama, a nakon pobedonosna pohoda na Rodos, Sulejman mu daje najviši položaj u osmanskoj državi, onaj velikog vezira. Bio je to dokaz velikog poverenja u čoveka kojeg je istinski voleo i nazivao svojim bratom.
Veze s carskom porodicom Ibrahim će učvrstiti venčanjem sa Sulejmanovom sestrom, sultanijom Hatidžom, poznatom po lepoti i obrazovanju. Ibrahim je posebno blizak odnos uspostavio sa Sulejmanovim sinom, princem Mustafom, kojeg je podučavao ratničkim veštinama i državničkim poslovima. Ironija sudbine dovest će do toga da obojica tragično skončaju, po naređenju čoveka koji je bio gospodar njihovih života i smrti.
Nije moguće tačno utvrditi u kojoj je meri sultanija Hurem imala uticaj u smaknuću Ibrahim-paše, ali se pouzdano zna da je njihov odnos otpočetka bio obeležen netrpeljivošću. Oboje su se borili za sultanovu naklonost, oboje su želeli da njihova reč bude zadnja i da njihovi ljudi budu postavljeni na visoke položaje. Hurem je, kao voljena sultanova žena, svakako bila u boljem položaju. Svim silama trudila se ocrniti Ibrahima: plašilo ju je njegovo protežiranje Mahidevranina sina Mustafe, koji je bio konkurent njenim sinovima za nasleđivanje prestola.
Svileni gajtan
Ipak, Ibrahim je delom bio kovač vlastite nesreće. Nakon novog pohoda na Austriju 1532, okončanog zauzimanjem tvrđave Kisek, izaslanici Karla V. i Ferdinanda I. Habsburškog došli su u Istambul kako bi pregovarali o miru. Ibrahim-paša ih je primio u punom sjaju, ističući svoj značaj u vođenju državnih poslova. Hroničari su zabeležili njegove reči: “Što ja učinim, dobro je učinjeno. Običnog konjušara mogu postaviti za pašu. Mogu po miloj volji deliti zemlje i kraljevstva, a da se moj gospodar ne usprotivi. Ako on nešto zapovedi, a ja se s tim ne složim, to se neće ispuniti; ako, pak, ja nešto zapovedim, a on drugačije odredi, izvršit će se po mojoj, a ne njegovoj volji. Mir i rat su u mojoj ruci”. Do Sulejmanovih ušiju stigle su priče o nadmenosti njegova velikog vezira, ali mu je još duboko verovao.
Stvari su se promenile tokom pohoda na Safavide 1533. godine. Premda je misija završila uspešno, zauzimanjem Bagdada, vojnim se logorom proširila priča da Ibrahim kuje zaveru protiv sultana. Kad je ovaj čuo da mu najbliži prijatelj radi o glavi, sudbina Ibrahim-paše bila je zapečaćena. Sulejman je, verovatno teška srca, naredio njegovo ubistvo.
Ipak, prijateljske spone bile su još snažne. Sulejman je nekoliko večeri proveo u društvu nekadašnjeg štićenika, ostavljajući mu mogućnost da pobegne. Premda Ibrahimova pisma svedoče da je ovaj bio svestan sudbine koja ga čeka, nije ni pokušao izbeći neminovno. Ubijen je tople proletnje večeri 1536. godine, kad je došao na večeru sa sultanom. Zadavljen je svilenim gajtanom, što je bio običaj kod pogubljenja visokih službenika. Tako je makbul (“miljenik”) postao maktul (“pogubljenik”).
Ubistvo vlastitih sinova
Dok je Sulejman s trijumfalnim uspehom nastavljao vojne pohode, njegova voljena Hurem nije uzimala predaha od dvorskih intriga. S Ibrahimovim ubistvom, rešila se velikog rivala, ali joj je princ Mustafa i dalje bio trn u oku. Sultanija je bila odlučna u nameri da jedan od njenih sinova nasledi Sulejmana na osmanskom tronu. Kako je princ Abdulah umro još kao dečak, a Džihangir je bio grbav i boležljiv mladić, u igri su bili Mehmed, Selim i Bajazid… I, dakako, omraženi joj Mustafa. Hurem je odlučila da ga se reši pošto-poto.
Pronašla je idealnog saveznika za svoje spletke: Rustem-pašu Opukovića, ambicioznog i pohlepnog čoveka koji se od položaja carskog konjušara uspeo do onoga velikog vezira. Hurem je ishodila da mu sultan da njihovu jedinu kćer Mihrimah za ženu, a pozicija carskog zeta učinila ga je jednim od najmoćnijih ljudi u carstvu. Zahvalni Rustem-paša činio je sve što je bilo u njegovoj moći da Huremin sin Mehmed postane prestolonaslednik. Kad je Sulejman upravljanje Manisom poverio Mehmedu, dok je Mustafa poslan u neku udaljenu provinciju, činilo se da sve ide po planu. Sudbina je, međutim, odredila drugačije: godine 1543. Mehmed umire nakon kratke i teške bolesti, čime se borba za prestol zaoštrava.
Dok je sultan dugo žalovao za sinom, zapostavljajući državne poslove i povlačeći se u bedem neprobojne ćutnje, Hurem se brzo oporavila od gubitka. Novi plan već se kovao u njenoj glavi. Navela je Sulejmana da 1547. godine ponovo zarati sa Safavidima, kako bi njen zet Rustem pokazao svoje vojničke sposobnosti a najstariji sin Selim vladarska svojstva dok bude zamenjivao oca u Istanbulu. Sulejman je dve godine uspešno ratovao, osvojivši trideset i jedan grad. Tri godine kasnije, ponovno je krenuo na Iran. Onde će zavera Hurem i Rustem-paše napokon početi davati rezultate. Iz logora u severnoj Anadoliji, sultanu je upućen poverljivi izaslanik Rustem-paše, koji ga je izvestio da Mustafa kuje zaveru protiv njega, u čemu ga podržava vojska. On čak Sulejmanu prenosi reči koje se, navodno, čuju među trupama: “Sultan je prestar i nesposoban da predvodi vojsku, presto treba preuzeti njegov zakoniti naslednik Mustafa”. Sultanovo srce ispunilo se dubokom mržnjom, ali je osveta morala pričekati.
Sulejman je 1553. godine krenuo na Persiju, u svoj dvanaesti pohod, u pratnji sinova Selima, Bajazida i Džihangira. Postavio je logor u blizini grada Ergeli, gde na njegov poziv ubrzo stiže Mustafa, ne sluteći što mu se sprema. Čim je nesrećni princ kročio u očev šator, sultanovi mutavci, plaćene ubice kojima je iščupan jezik kako ne bi mogli izdati gospodara, bacili su se na njega i namaknuli mu svileni gajtan oko vrata. Mustafa je uzalud preklinjao oca za milost. Smaknuću je prisustvovao i Džihangir, koji je bio silno vezan za polubrata. Ionako boležljiv, nakon Mustafinog ubistva pao je u postelju iz koje se više nije digao. Umro je te iste godine.
Hurem neće doživeti da vidi sina na osmanskom prestolu. Godine 1558. umrla je od bolesti, ostavivši Sulejmana skrhanog od boli, a Selima i Bajazida u bespoštednoj borbi za vlast. Premda je Bajazid nedvosmisleno bio sposobniji, obrazovaniji i veštiji u vojnim stvarima, Selim je bio bolji u plasiranju lažnih informacija, koje su stalno stizale do njegova brata. Pogrešno verujući u brojčanu nadmoć svoje vojske, Bajazid se upustio u otvoreni sukob sa Selimom. Shvativši da gubi na bojnom polju, utočište je potražio na safavidskom teritoriju. Šah Tahmasp, večni rival Osmanlija, jedva je dočekao ovakav razvoj događaja. Za nekoliko vreća blaga, nesretnog princa vratio je kući, odevena u prosjačko ruho. U očima svog oca i čitave vojske, Bajazid je postao izdajica… A dobro se znalo kako se s takvima postupa. Krajem 1561. godine, Sulejman naređuje pogubljenje Bajazida, kao i petorice njegovih sinova, od kojih je najmlađi imao tek tri godine. Selim tako ostaje jedini naslednik loze Osmanovića.
Kobni trinaesti pohod
Sulejman Veličanstveni preminuo je u na svome trinaestom “uzvišenom pohodu”, tokom opsade Sigeta 1566. godine. Vest o njegovoj smrti brižljivo je skrivana pred vojnicima, kako se ne bi demoralisali.
Sulejman, deseti osmanski sultan, sahranjen je u veličanstvenoj džamiji Sulejmaniji, pored voljene Hurem. Za sobom je ostavio carstvo koje se prostiralo na tri kontinenta, ali u kojem se već u tom trenutku počinju primećivati znaci krize. Njegov naslednik Selim u istoriji će ostati zabeležen kao Sarhoš, odnosno “Pijanica”. Istinsku vlast poneće njegov veliki vezir, Mehmed-paša Sokolović. Osmansko Carstvo nikad više neće doseći snagu iz vremena Mehmeda Osvajača i Sulejmana Zakonodavca. “Veličanstveni vek” bio je završen.
