Srpski književnik Ivo Andrić je na današnji dan 1975. godine preminuo i jedini je naš nobelovac.
Njemu je uručena Nobelova nagrada za književnost 1961. godine, koju je primio na svečanosti u Stokholmu pred 700 zvanica i švedskom kraljevskom porodicom u dvorani Koncertne palate Švedske akademije.
Ivo Andrić je prvi, i za sada jedini, dobitnik Nobelove nagrade za književnost na ovim prostorima.
Bilo je to visoko priznanje piscu koji je romanima "Na Drini ćuprija", "Travnička hronika", "Prokleta avlija" i nizom drugih djela prikazao svetu do tada manje poznate ljude i sudbine sa balkanskog područja.
Nobelov komitet obrazložio je nagradu "epskom snagom kojom je Andrić oblikovao teme i prikazao sudbine ljudi tokom istorije svoje zemlje".
Andrić se besjedom "O priči i pričanju" zahvalio za priznanje.
Istovremeno, u besedi u ime Nobelovog komiteta navedeno je: "Andrić nosi u sebi mnogo nežnosti za ljude, ali ne uzmiče pred strahotama, niti pred nasiljem, koje u njegovim očima potvrđuje stvarnost zla.
On je pisac koji je majstor jednog sasvim ličnog, originalnog kruga motiva. Andrić otvara jednu dosad nepoznatu stranicu svetske hronike i obraća nam se iz dubine napaćene narodne duše Južnih Slovena".
Nagradu od milion dolara dobijenu osvajanjem Nobelove nagrade Andrić je poklonio za razvoj bibliotekarstva u BiH. Na dan smrti Ive Andrića, donosimo odlomak iz romana "Na Drini ćuprija", gde je detaljno opisao bol majki kojima su janičari odvodili sinove, u istoriji događaj poznat kao "Danak u krvi".
"Već je šesta godina prošla od posljednjeg kupljenja ovog danka u krvi, zato je ovog puta izbor bio lahak i bogat, bez teškoća je nađen potreban broj zdrave, bistre i naočite muške dece između desete i petnaeste godine, iako su mnogi roditelji sakrivali decu u šumu, učili ih da se pretvaraju da su maloumni ili da hramlju, odevali ih u dronjke i puštali u nečistoći, samo da izbegnu aginom izboru. Neki su i stvarno sakatili rođenu decu, sekući im po jedan prst na ruci.
Izabrani dečaci otpremani su na malim bosanskim konjima u dugoj povorci dalje. Na konju su bila dva pletena sepeta, kao za voće, sa svake strane po jedan, i u svaki sepet stavljen je po jedan dječak i sa njim mali zavežljaj i kolut pite, posljednje što nosi iz očinske kuće. Iz tih sepeta, koji su se jednomjerno klatili i škripali, virila su svježa i preplašena lica ugrabljenih dečaka. Neki su mirno gledali, preko konjiskih sapi, što je moguće dalje u rodni kraj, neki su jeli i plakali u isto vrijeme, a neki su spavali, sa glavom prislonjenom uz samar.
Na određenom rastojanju od poslednjeg konja u ovom neobičnom karavanu, išli su raštrkani i zadihani, mnogi roditelji ili rođaci ovih dece, koja se odvode zauvek da u tuđem svetu budu obrezana, poturčena i da, zaboravivši svoju veru, svoj kraj i svoje poreklo, provedu život u janjičarskim odajama, ili u nekoj drugoj, višoj službi Carstva. To su bile većinom žene, pretežno majke, babe i sestre otetih dečaka. Kad bi se suviše približile, agine suharije bi ih rasturali udarcima svojih bičeva, terajući na njih konje uz glasno alakanje. One bi se tada razbežale i posakrivale u šumu pored puta, ali bi se malo kasnije opet skupljale iza povorke i naporom suznih očiju još jednom ugledale iznad sepetke glavu deteta koje im odvode.
Posebno su bile uporne i nezaustavljive majke. One su jurile, gazile žustro i ne gledajući gde staju, raščupane, zaboravljajući sve oko sebe, zapijevale su i naricale kao za pokojnikom, druge su raspamećene jaukale, ... obnevidela od plača nalećući pravo na suharijske bičeve i na svaki udarac biča odgovarale bezumnim pitanjem: "Kud ga vodite? Kud mi ga vodite?" Neke su pokušavale da razgovetno dozovu svoga dečaka i da mu daju nešto od sebe koliko može da stane u dve reči, neku poslednju preporuku ili opomenu za put.
- Rade, sine, nemoj majke zaboravit'...
- Ilija! Ilija! Ilija! - vikala je druga žena, tražeći očajno pogledom poznatu, dragu glavu, i ponavljala je to neprestano kao da bi htjela da djetetu usiječe u pamet to ime koje će mu već kroz koji dan zauvijek biti oduzeto.
Ali put je dug, zemlja tvrda, telo slabo, a Osmanlije moćne i nemilosrdne. Malo po malo te žene su zaostajale i zamorene pešačenjem, gonjene udarcima, jedna pre druga posle, napuštale bezizgledan napor. Ovde, na višegradskoj skeli, morale su da zastanu i najupornije jer ih na skelu nisu primali a preko vode se nije moglo. Tu su mogle mirno da sede na obali i plaču, jer ih niko više nije gonio. Tu su čekale kao okamenjene i neosetljive za glad, žeđ i studen, sve dok ne bi na drugoj obali reke još jednom ugledale otegnutu povorku konja i konjanika kako zamiče ka Dobrunu, i u njoj još jednom naslutile rođeno dete koje im gine iz očiju."
