Srpsko-albanski odnosi kroz istoriju uglavnom nisu bili idealni, međutim, bilo je i onih koji su se zalagali za stabilizaciju odnosa između dva naroda. Jedan od najvećih srpskih prijatelja jeste čovek albanskog porekla, Esad-paša Toptani.
Esad-pašu mnogi Albanci danas smatraju izdajnikom, dok se u Srbiji smatra prijateljem. U beogradskom naselju Voždovac nalazi se čak i ulica koja nosi njegovo ime.
Esad-paša potiče iz bogate zemljoposedničke porodice Toptani, koja je imala posede u centralnom delu Tirane, uključujući i zemljište na kojem se danas nalazi Parlament Albanije. Brojne farme i šume istočno od Tirane takođe su pripadale ovoj porodici.
Esad-paša je imao veoma bogatu vojnu karijeru. Završio je francusku Vojnu akademiji u Sen – Siru, kao i kralj Petar I Karađorđević. Bio je šef lične garde sultana Abdula Hamida II u periodu pre mladoturske revolucije, komandant žandarmerije u Janjini, a sve do izbijanja Balkanskih ratova je bio komandant žandarmerije u Skadru.
Posle ubistva njegovog brata Gani-bega Toptanija koje su izvršile snage lojalne sultanu Abdulu Hamidu II, Esad-paša Toptani je postao simpatizer pokreta mladoturaka. Posle Mladoturske revolucije 1908. godine bio je poslanik u skupštini Osmanskog carstva kao predstavnik izborne jedinice Drač, a 1909. godine je predao sultanu Abdul Hamidu II ukaz o njegovom svrgavanju.
Balkanski ratovi i borbe za Skadar
Tokom Balkanskih ratova komandovao je vojskom Osmanskog carstva prilikom opsade Skadra kada je sedam meseci, do 23. aprila 1913. godine, odolevao napadima vojske Kraljevine Crne Gore. Zbog velikih gubitaka crnogorske vojske strepeo je od odmazde pobednika, ali vojska kralja Nikole se ponela viteški i zarobljenom Esad-paši i njegovim saborcima je dozvoljeno da, prilikom povlačenja iz Skadra, zadrže lično naoružanje. Ovo je kod Esad-paše izazvalo divljenje prema Srbima, a mnogi taj događaj danas navode kao presudan za okretanje ka Srbiji.
Savez sa Srbijom
Već 17. septembra 1914. godine Esad-paša je potpisao Niški sporazum sa predsednikom srpske vlade Nikolom Pašićem koji je podrazumevao zajedničko osnivanje vojnih i političkih institucija, vojni savez i prugu od Srbije do Drača.
Ovaj sporazum izazvao je bes Toptanijevih protivnika koji su, naoružani od strane Austrougarske, početkom 1915. opkolili Esad-pašu u Draču i zahtevali od njega da objavi rat Srbiji. Pokazujući da Srbija nikada ne ostavlja svoje prijatelje i saveznike, predsednik srpske vlade Nikola Pašić se odlučio da pomogne Toptanija i početkom juna 1915. godine u Albaniju je poslao više od 20.000 vojnika i žandarma, koji su uspeli da oslobode opkoljenog Esad-pašu u Draču. Ovaj potez je dodatno vezao Toptanija za Srbiju, što je bilo veoma značajno prilikom povlačenja srpske vojske kroz Albaniju.
NE PROPUSTITE
Albanska golgota i prijatelj na kojeg je Srbija mogla da računa
Prilikom povlačenja srpske vojske kroz Albaniju Esad-paša ostao je veran savezu sa Srbijom. Njegova žandrmerija je na granici štitila bokove kolona srpske vojske u odstupanju, dok ju je u neprohodnim i divljim područjima susretala i pokazivala joj put.
Lokalno seosko stanovništvo teritorija pod Toptanijevom kontrolom pružalo je srpskoj vojci utočište po njegovoj naredbi. Čak je i poslednje zalihe hrane za svoju žandarmeriju ustupio srpskoj vojci, čime je spasavao čitave srpske jedinice. Pored toga, Esad-paša je izdao naređenje da se na teritoriji Albanije obavezno mora primati srpski dinar kao sredstvo plaćanja da bi omogućio srpskim vojnicima da kupe namirnice za svoje potrebe.
- Čujte Albanci i Turci, kroz Albaniju prolazi srpska vojska! Vojska, kao vojska, tražiće od vas da kupi hranu. Srpski vojnici nemaju drugog novca sem papirne banknote od 10 dinara. Ali, znajte da je ona ravna turskoj medžediji. I ko pokuša da pobije njenu vrednost ujedaće se onde gde se niko ne ujeda… - glasila je njegova naredba.
Dokle se Esad-pašina porodična i oficirska moć prostirala u središnjoj Albaniji srpska vojska se slobodno kretala. Od 220.000 vojnika koji su krenuli preko Albanije prema Krfu, 150.000 ih je stiglo na cilj. Srpski gubici bi bili mnogo teži da Esad-paša nije ostao veran sporazumu u tim teškim trenucima. Zbog toga ga je regent Aleksandar Karađorđević pred napuštanje Albanije odlikovao Ordenom belog orla prvog stepena.
Posle srpske vojske, Albaniju je napustio i Esad-paša koji je sa svojim jedinicima došao do Soluna. Tu se, zajedno sa Srbima, pod francuskom komandom borio na Solunskom frontu i učestvovao u oslobađanju Srbije, piše 24 sedam.rs.
