Manastir Prepodobnog Prohora Pčinjskog nalazi se na šumovitim obroncima planine Kozjak, 30 km južno od Vranja. Istorija Manastira datira još od 1070. godine, kada je vizantijski car Roman Diogen podigao malu crkvu, posevećenu Svetom apostolu i jevanđelisti Luki, u čije zidine su položene mirotočive mošti Svetog Prohora Pčinjskog.
Od tog vremena, miro neprestano teče iz svetiteljevih moštiju, i mnogi se bolesnici njime isceljuju. Manastir ostaje u okviru vizantijske države sve do kraja XII veka, kada, posle osvajanja ovih krajeva od strane velikog župana Stefana Nemanje, prelazi u sastav Srbije. Nemerljiv značaj za ovu pravoslavnu svetinju imao je kralj Milutin, za vreme čije vladavine je podignuto ili obnovljeno 40 crkava i manastira, a među njima i Manastir Prohora Pčinjskog.
U Karlovačkom rodoslovu stoji da kralj Milutin, pored ostalih zadužbina, „sagradi i crkvu Pčinskomu Prohoru“, što potvrđuje i uzidana opeka na severnoj fasadi stare crkve, sa, u plitkom reljefu izvedenim imenom SAVA, otkrivajući neposrednu brigu tadašnjeg arhiepiskopa Save III o obnovi hrama.
"Manastir je u 1070. godine izgradio vizantijski car Roman Diogen IV u znak zahvalnosti što mu je starac Prohor, tokom lova u dolini Pčinje, prorekao da će postati car", ispričao je deo predanja portparol Eparhije vranjske sveštenik Dalibor Jović.
Manastir ima veliki istorijski značaj, s obzirom da se, između ostalog, u njemu pričestio deo srpske vojske pred odlazak u Kosovsku bitku 1389. godine, a u toku Prvog srpskog ustanka služio je kao mesto za pripremu oslobodilačkog pokreta. U kratkom periodu, sabrat Manastira bio je i prepodobni Justin (Popović), inače rodom iz Vranja, koji je 2010. godine kanonizovan od strane SPC-a i proglašen prepodobnim Justinom ćelijskim i vranjskim.
U sastav Srbije manastir je ušao tek krajem XII veka, u vreme velikog župana Stefana Nemanje.
U istorijskim izvorima, kako navode u Eparhiji, manastir se ne pominje se sve do dolaska na vlast srpskog kralja Milutina (1282-1321). Razdoblje prosperiteta za manastir, u kome je bio i snažan duhovni i kulturni centar srednjovekovne srpske države, završen je dolaskom Turaka.
Kako neki izvori navode, knez Lazar Hrebeljanović podigao je spoljnu pripratu, ispred Milutinove crkve, isto kao i u Hilandaru. Predanje, kaže i da je knez, na putu za Kosovo Polje tu pričestio i vojsku.
U Eparhiji podsećaju i da nekoliko zapisa svedoči o velikom stradanju manastira 1817. godine, kao i na reči Vuka Karadžića: „Ali, manastir odoleva svemu, kao jedan od mnogih manastira koji su u ta vremena bili pravi i jedini stubovi i čuvari zakona ‘ršćanskoga’ i imena srpskoga”. U srpsko-turskim ratovima 1876-1878. godine, manastir je bio jedan od važnih centara ustanka. Na meti Bugara našao se tokom oba svetska rata – 1915. i 1941. godine.
Stavljen je pod zaštitu Zakona, kao spomenik kulture 1950. godine, a 1979. godine proglašen je kulturnim dobrom od izuzetnog značaja.Sveobuhvatna revitalizacija manastira, čiji kompleks je drugi po veličini u SPC, počela je 1986. godine.
Pored potpune obnove Vranjanskog konaka, tada su realizovani i najneophodniji radovi na hramu i ostalim objektima u kompleksu, uljučujući i staru vodenicu. Uređeni su porta i veliki prostor ispred manastira, kao i minihidroelektrana sa akumulacijom kako bi se izbegla svaka vrsta zagađenja.
Poslednji je rekonstruisan Kraljev konak, izgoreo u požaru 2014. godina. Tokom ratnih sukoba na tlu SFRJ bio je utočište izbeglica iz Hrvatske i sa Kosova i Metohije.
Manastir je i kulturno-prosvetni centar u kojem su bogoslovska škola, prepisivačko-iluminatorska radionica, a uči se ikonopisački zanat.
Mošti Sv. Prohora nalaze se u maloj pokloničkoj kapeli u unutrašnjosti manastira, iz kojih već skoro ceo milenijum izvire čudotvorno miro.
(Stil.kurir.rs / Bašta Balkana)
